भारतातील धातू खनिजे

🌏 भारतातील धातू खनिजे (Metallic Minerals in India)

भारत हा खनिज संपत्तीने समृद्ध देश आहे. विशेषतः धातू खनिजांच्या उत्पादनामध्ये भारताचा जागतिक स्तरावर महत्त्वाचा वाटा आहे. लोहखनिज, मॅंगनीज, बॉक्साईट, सोने, तांबे, जस्त, शिसे, क्रोमाईट, निकेल आणि कथील हे भारतातील प्रमुख धातू खनिजे असून औद्योगिक, आर्थिक व रणनीतिक विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.

🟥 भारतातील लोहखनिज (Iron Ore in India)

लोहखनिज हे भारतातील सर्वाधिक महत्त्वाचे खनिज संसाधन आहे. लोहखनिज उत्पादनात भारत जगात 4 था क्रमांक आहे.

🌍 जगातील सर्वाधिक लोहखनिज उत्पादक देश

• चीन
• ऑस्ट्रेलिया
• ब्राझील
• भारत

🧲 लोहखनिज म्हणजे काय?

पृथ्वीतील लोखंड शुद्ध नसते; त्यात अशुद्धता असतात. त्या काढून शुद्ध लोखंड तयार करण्यासाठी औद्योगिक प्रक्रिया केल्या जातात.

🧱 लोहखनिजाचे चार प्रमुख प्रकार

1. मॅग्नेटाइट (Magnetite)
   उच्च लोहांश (72% पर्यंत), सर्वात चांगला दर्जा.
   मुख्य प्रदेश: कुद्रेमुख (कर्नाटक), गोवा, सेलम (तामिळनाडू), कोझिकोड (केरळ). 70% मॅग्नेटाइट साठे कर्नाटक राज्यात आहेत.
2. हेमॅटाइट (Hematite)
   उच्च लोहांश (70% पर्यंत),भारतातील 80% लोहसाठा हा यातून मिळतो.
   मुख्य राज्ये: ओडिशा, झारखंड, छत्तीसगड
3. लिमोनाइट (Limonite)
   मध्यम गुणवत्तेचे लोहखनिज.
4. सायडराइट (Siderite)
   सर्वात कमी दर्जाचे खनिज.

🏭 भारतातील प्रमुख लोहखनिज राज्ये

📌 सर्वाधिक साठे: कर्नाटक, ओडिशा, झारखंड

📌 सर्वाधिक उत्पादन: ओडिशा, कर्नाटक, झारखंड

🗻 महत्त्वपूर्ण लोहखनिज क्षेत्रे

• ओडिशा: मयूरभंज – गुरूमहिसानी, बदामपहार; केओंझार – बारामजदा
• झारखंड: सिंहभूम – पसिराबुरू, नोआमंडी
• छत्तीसगड: दुर्ग – दल्ली-राजहरा; दंतेवाडा – बैलाडिला
• कर्नाटक: कुद्रेमुख, बाबाबुदान, बेल्लारी
• तामिळनाडू: सेलम
• केरळ: कोझिकोड
• गोवा
• महाराष्ट्र: रत्नागिरी

📦 विशेष माहिती:
✔ देशातील सर्वात मोठा लोहखनिज साठा बरामजादा समूह म्हणून ओळखला जातो. हा झारखंड आणि ओडिशाच्या सीमावर्ती जिल्ह्यांमध्ये पसरलेला एक खडकांचा समूह आहे. झारखंडमधील सिंहभूम जिल्हा आणि ओरिसातील केओंझार जिल्हा यामध्ये येतात.
✔ भारतातील लोहखनिज धारवाड मालिकेतील किंवा कडप्पा मालिकेतील अग्निजन्य खडकांपासून मिळवले जाते.
✔ भारत जास्तीत जास्त लोखंड जपान व चीनला निर्यात करतो

---

🟧 भारतातील मॅंगनीज, बॉक्साईट व सोने

🔵 मॅंगनीज (Manganese)

लोखंड व पोलाद उद्योगासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. धारवाड मालिकेतील खडकांमध्ये लोह आणि मॅंगनीज दोन्ही आढळतात. नैसर्गिक साठे आणि मॅंगनीज उत्पादनात ओडिशा राज्य भारतात पहिल्या क्रमांकावर आहे.

मुख्य खनिजे: पायरोलसाइट, सायलोमेलेन, ब्राउनाइट

जागतिक क्रमांक: मॅंगनीज उत्पादनात भारत – 6 वा

✔ सर्वाधिक उत्पादक – ओडिशा

• ओडिशा – केंदुझार, बोनाई
• मध्यप्रदेश – बालाघाट
• महाराष्ट्र – भंडारा
• कर्नाटक – सांदूर टेकड्या

🔴 बॉक्साईट (Bauxite)

अॅल्युमिनियमचे मुख्य खनिज — लॅटराइट खडकांमध्ये आढळते.

जागतिक क्रमांक: भारत – 5 वा

✔ प्रमुख उत्पादक राज्ये

• ओडिशा – सर्वाधिक
• झारखंड – रांची, पलामू, लोहरदगा
• तामिळनाडू – पालनी, जावादी, शेवाराय
• मध्यप्रदेश – अमरकंटक

🟡 सोने (Gold)

धारवाड मालिकेतील क्वार्ट्ज धारांमध्ये आढळते.

भारतातील 99% सोने: कर्नाटक – कोलार व हुट्टी खाणी

इतर: उत्तर प्रदेश – रामगंगा; आंध्रप्रदेश – रामगिरी

---

🟣 भारतातील शिसे-जस्त, तांबे आणि चांदी

भारतात शिसे, जस्त, तांबे आणि चांदीचे साठे मुबलक प्रमाणात आढळतात. राजस्थान, सिक्कीम, मध्य प्रदेश, झारखंड इत्यादी राज्यांमध्ये शिसे, जस्त, तांबे आणि चांदीचे साठे आढळतात.

⚫ शिसे व जस्त (Lead & Zinc)

"जुळी खनिजे" म्हणून ओळखली जातात. शिशाचे मुख्य धातू गॅलेना आहे. जस्तचे मुख्य धातू स्फॅलेराइट आहे.

राजस्थान: 92% जस्त, 50% शिसे साठे

सर्वात मोठी खाण: जावर (उदयपूर)

भारतात शिसे-जस्त काढण्याचे काम हिंदुस्तान झिंक लिमिटेड द्वारे केले जाते.

लोखंड आणि पोलाद उद्योगात शिशाचा सर्वाधिक वापर केला जातो.

जस्तचा वापर लोखंडाला गंज प्रतिरोधक बनवण्यासाठी केला जातो, उदाहरणार्थ, रेल्वे ट्रॅकमध्ये.

भारतातील मुख्य शिसे-जस्त खाणी खालीलप्रमाणे आहेत:

• राजस्थान 
• उदयपूर जिल्हा - जावर खाण.
• चित्तोडगड जिल्हा - रामपुरा अगुचा खाण.
• सिक्कीम - भोटांग आणि पाचेयखानी खाण.

🟠 तांबे (Copper)

मानवी संस्कृतीने वापरलेले पहिले धातू.पाषाण युगापासून भारतात तांब्याचा वापर केला जात आहे.

तांब्याचे मुख्य धातू म्हणजे चाल्कोपीराइट ( C u F e S 2 ), चाल्कोसाइट ( C u 2 S ), आणि बोर्नाइट ( 2 C u 2 S C u S F e S ) .

हडप्पा संस्कृतीचा मुख्य धातू कांस्य होता, जो तांब्यामध्ये कथील मिसळून बनवला जात असे. तांबे + कथील = कांस्य.

तांब्यामध्ये जस्त घालून पितळ बनवले जाते. तांबे + जस्त = पितळ.

भारतात, नैसर्गिक साठे आणि उत्पादनाच्या बाबतीत, मध्य प्रदेश राज्यात सर्वाधिक उत्पादन होते आणि राजस्थान दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.

प्रमुख खाणी:

• राजस्थान –  झुंझुनू जिल्हा - खेत्री खाण. अलवर जिल्हा - खो दरिबा खाण.
• मध्यप्रदेश – बालाघाट जिल्हा – मलाजखंड खाण.
• झारखंड –   सिंहभूम जिल्हा - मोसाबनी खाण.
• सिक्कीम –  रांगपो, भोटांग आणि पाचेयखानी येथील खाणी.

⚪ चांदी (Silver)

स्वतंत्र खाण नाही; शिसे-जस्त किंवा सोने यांच्यासोबत आढळते.

भारतात, चांदी बहुतेकदा शिसे आणि जस्त किंवा सोन्यासोबत मिश्रित आढळते. म्हणून, हिंदुस्तान झिंक लिमिटेड देखील चांदीचे उत्खनन करते.

सर्वाधिक उत्पादन – राजस्थान (चित्तोडगड)

राजस्थानमध्ये, उदयपूर जिल्ह्यातील जावर  खाणीत शिसे आणि जस्तसह काही प्रमाणात चांदी देखील आढळते.

कर्नाटकातील कोलार खाणींमधूनही काही प्रमाणात चांदी मिळते.

---

🟤 भारतातील क्रोमाईट, निकेल आणि कथील

भारतात, ओडिशा, कर्नाटक, महाराष्ट्र आणि छत्तीसगड इत्यादी राज्यांमध्ये क्रोमाईट, निकेल आणि कथीलचे साठे आढळतात. क्रोमाईट आणि निकेल हे एकत्र आढळणारे धातू आहेत.

🟢 क्रोमाईट (Chromite)

भारतातील क्रोमाईटचे 95% साठे ओडिशा राज्यात आहेत.

ओडिशातील कटक जिल्ह्यातील सुकिंदा व्हॅली क्रोमाईट उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे.

क्रोमियम धातू क्रोमाईटपासून मिळवला जातो, जो प्रामुख्याने स्टेनलेस स्टील बनवण्यासाठी वापरला जातो. स्टेनलेस स्टील = लोखंड + क्रोमियम + निकेल + कार्बन.

कर्नाटक आणि महाराष्ट्रातील काही जिल्ह्यांमध्ये क्रोमाईटचे मर्यादित साठे आहेत.

🟡 निकेल (Nickel)

निकेल साठा आणि उत्पादनातही ओडिशा राज्याची मक्तेदारी आहे.

धारवाड खडकांमध्ये आढळतो.

🟣 कथील (Tin)

भारतात कथीलचे मर्यादित साठे आहेत.

छत्तीसगड हा भारतातील एकमेव कथील उत्पादक आहे. बस्तर जिल्ह्यात जवळजवळ सर्व कथील उत्पादन होते.

धारवाड मालिकेतील खडकांमध्ये आढळते.